Teoria zasobów Hobfolla – Teoria zachowania zasobów Hobfolla

Aby lepiej zrozumieć mechanizm działania człowieka w trudnej sytuacji od lat tworzone są psychologiczne teorie stresu. Jedną z najbardziej popularnych jest teoria Lazarusa, która powstała w latach 60 ubiegłego wieku. W jej ujęciu stres stanowił efekt nietypowej transakcji. Dotyczyła ona relacji między jednostką a otoczeniem, która ulegała zmianie.

Jednak w 1989r. powstała teoria, która dziś popularnością dorównuje poprzedniej. To teoria zachowania zasobów, której autorem jest Stevan Hobfoll. Głównym przedmiotem jego rozważań nie jest rozpoznanie warunków życia o charakterze stresogennym, a koszty, które jednostka ponosi w procesie przystosowania się do środowiska.

Główne założenie teorii zachowania zasobów (Conservation of Resources – COR) brzmi: „Ludzie dążą do uzyskania, utrzymania i ochrony tego co jest dla nich cenne.” Na tej podstawie została stworzona definicja stresu.

Stres według Hobfolla

W tej teorii stres ujmowany jest w oparciu o kategorię kulturowe. Zachowuje jednak indywidualne, socjokulturowe i psychologiczne podstawy tego pojęcia. Teoria ta zalicza się do nurtu relacyjnego, ponieważ źródła stresu upatruje ona w zaistniałych lub zagrażających zakłóceniach równowagi w wymianie zasobów, do których dochodzi między jednostką a środowiskiem.

Koncepcja Hobfolla mówi, że stres pojawia się w okolicznościach, które są związane z groźbą lub faktyczną utratą zasobów, będących warunkiem koniecznym do przetrwania. Dotyczy to zarówno rodziny jak i organizacji społecznej, ponieważ te poziomy przenikają się nawzajem. Oba bowiem potrzebują więzi społecznych, które nie mogą istnieć bez jednostek.

Zasoby i ich klasyfikacja

Zasoby rozumiane są jako rzeczy cenione przez ludzi. Zaliczają się tutaj przedmioty, warunki, pokłady energii i cechy osobowości. To rzeczy cenione same w sobie i niezbędne do przetrwania oraz te, które pozwalają na zdobycie tych zasobów.

Podstawowa klasyfikacja zasobów wyróżnia:

• zasoby wewnętrzne – będące w posiadaniu lub sferze JA, np. kompetencje zawodowe, poczucie własnej wartości;
• zasoby zewnętrzne – będące poza granicami JA, ich mobilizacja wymaga więcej czasu, może wiązać się z zobowiązaniami, np. status ekonomiczny, wsparcie społeczne.

W oparciu  o ten podział można stworzyć klasyfikację strukturalną, wyróżniającą:

• zasoby materialne – to grupa obiektów fizycznych, świadczących o statusie społeczno-ekonomicznym, np. samochód, dom, przedmioty wartościowe;
• zasoby stanu – to wszelkie sytuacje lub struktury umożliwiające dostęp bądź uzyskanie innych zasobów, ich zdobycie może odbywać się na zasadach uwarunkowania genetycznego, można je wypracować lub uzyskać z pozycją społeczną, ich zdobycie stanowi powolny proces, jednak utrata następuje szybko, są pożądane i cenione ze względu na ich korzystny wpływ na dostęp do innych zasobów, są to np. zdrowie, staż zawodowy, stała posada, małżeństwo;
• zasoby podmiotowe – obejmują cechy osobowości oraz umiejętności, których źródłem może być temperament, ale też długotrwałe doświadczenia rozwojowe, to np. kompetencje zawodowe, zdolności przywódcze, optymizm, towarzyskość, samoocena, wysoki poziom aktywności;
• zasoby energii – to te,  które można gromadzić lub inwestować w celu zdobycia nowych bądź ochrony posiadanych zasobów, np. czas, wiedza, pieniądze.

Autor teorii skategoryzował również zasoby w oparciu o ich wpływ na proces przetrwania. Wyróżnił:

• zasoby pierwotne – mają bezpośredni związek z przetrwaniem, np. dostateczna ilość pożywienia, schronienie, ubranie, zasoby zapewniające bezpieczeństwo;
• zasoby wtórne – pozwalają na zdobycie zasobów pierwotnych, np. przynależność do grupy, więzi społeczne, optymizm;
• zasoby trzeciego rzędu – związane zarówno z zasobami pierwotnymi jak i wtórnymi w sposób symboliczny, np. warunki społeczne, wpływające na dostęp do zasobów wtórnych, wyznaczniki statusu społecznego.

Istota teorii Hobfolla

Według autora teorii źródłem motywacji jest przebieg procesu zarządzania zasobami, korzystny dla jednostki. Jednocześnie wprowadzanie zmian często odbywa się dopiero wówczas, gdy liczba ważnych dla jednostki zasobów ograniczy się do minimum. Dlatego w oparciu o te spostrzeżenia stworzona została podstawowa reguła teorii COR. Według niej tym co najbardziej zagraża prawidłowemu funkcjonowaniu organizmu jest nagła utrata zasobów.

Z drugiej strony powiększająca się pula zasobów będzie hamować lub zapobiegać ich stracie. Często u osób bogatych w zasoby obserwuje się większą zdolność do zdobywania nowych, a osiągnięte zyski pociągają za sobą kolejne. Analogicznie osoby posiadające mniejszą liczbę zasobów są bardziej narażone na ich utratę, a prawdopodobieństwo osiągnięcia zysków spada.

Osoby posiadając mniejszą liczbę zasobów często są skupione na ochronie tego co mają, bowiem kolejna utrata będzie negatywnie wpływać na jednostkę, potęgować uczucie stresu i dyskomfortu. Działanie takich osób często ogranicza się do przyjęcia postawy defensywnej, np. zaprzeczania (charakterystyczne u osób uzależnionych). Aby poradzić sobie ze stratą wykorzystują posiadane zasoby, co powoduje zmniejszenie puli. Powtarzanie cyklu będzie zmniejszało zdolność do radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, co spowoduje przyspieszenie cyklu strat.

Osoby, które posiadają więcej zasobów są mniej narażone na ich utratę. Mogą oni bowiem zainwestować nadmiar zasobów, szczególnie tych, które nie są im potrzebne do codziennego funkcjonowania. Potrzebne zasoby mogą uzyskać przez pomnażanie posiadanych.

Przykładem powyższej zależności może być utrata pracy. Dla osoby posiadającej wiele zasobów sytuacja może okazać się łatwiejsza. Taka osoba może zainwestować np. czas i pieniądze, by rozszerzyć swoje kwalifikacje, a tym samym zwiększyć prawdopodobieństwo znalezienia nowej pracy. Dla osoby, której liczba zasobów jest mniejsza, możliwości mogą być bardziej ograniczone. Brak stałych dochodów może generować potrzebę sprzedaży posiadanych dóbr. Konieczność znalezienia nowej pracy może zmusić do zmniejszenia wymagań, co może prowadzić do utraty optymizmu czy wiary we własne możliwości.

Teoria Hobfolla w pracy terapeuty

Praca na zasobach ma szczególne zastosowanie w psychoterapii opartej na rozwiązaniach, ale wykorzystywana jest też w terapii behawioralno-poznawczej i coachingu. Rolą terapeuty jest wówczas poznanie zasobów pacjenta. Jest to konieczne do znalezienia i budowania rozwiązań. Do tych zasobów należą:

• wiedza  i umiejętności,
• doświadczenia,
• właściwości osobiste i fizyczne,
• wyznawany system wartości oraz przekonania i motta życiowe,
• zawód czy wykształcenie,
• środowisko i osoby bliskie,
• zainteresowania,
• dobra materialne.

Rozmowa o zasobach ma ogromne znaczenie w procesie terapii. Bowiem często pacjenci nie korzystają z cennych rzeczy, które posiadają. Można wyróżnić dwie grupy przyczyn takiej sytuacji:

• przyczyny uniemożliwiające korzystanie z zasobów – należą do nich  brak świadomości posiadania danego zasobu, brak chęci ujawnienia bądź umiejętności zastosowania go;
• przyczyny utrudniające korzystanie z zasobów – należą do nich brak wytrwałości, konsekwencji, wiary w siebie, zły stan psychiczny bądź fizyczny, ograniczające przekonania, cechy charakteru jednostki wpływające ograniczająco na jej rozwój, utrudnienia materialne bądź  inne okoliczności  zewnętrzne.

Równie istotne są zasoby psychologa, bo jego efektywność będzie mniejsza gdy będzie chory, zmęczony psychicznie lub fizycznie. Jednak gdy będzie wypoczęty czy optymistycznie nastawiony będzie można zaobserwować jej wzrost. Tylko wtedy pacjent będzie mógł poczuć się bezpiecznie i komfortowo podczas rozmowy ze specjalistą, czując jego otwartość i empatię. 

Dzięki temu pacjent będzie chętniej współpracował, co wpłynie korzystnie na poznanie jego zasobów i naukę zarządzania nimi. Przy pomocy psychologa zrozumie zależności między zasobami i nauczy się jak je wydatkować i zastępować. Często nie jest to możliwe w sposób bezpośredni dlatego stosuje się kompensowanie zasobów. Przykładem może być sytuacja, w której  spadek samooceny skłoni do  dowartościowania innych obszarów życia, a zawód miłosny do inwestowania w siebie.

Warto jednak zaznaczyć, że zasoby mają charakter relatywny, bowiem określanie danego dobra zasobem zależy od danej sytuacji i postawionego celu. Również aspekty życia, ułatwiające rozwój będą różne dla różnych osób.

Dlatego istotne w pracy psychologa jest dbanie o godność i prawo do rozwoju pacjenta, do czego jest niezbędna jego własna praca nad zasobami. Tylko wówczas będzie mógł skutecznie przeprowadzić terapie i pomóc pacjentowi w dążeniu do celów.