Stres, eustres i dystres – czym się różnią?

W dzisiejszych czasach stres jest nieodłącznym elementem każdego człowieka. Szybkie tempo życia, ciągła presja, brak czasu to tylko niektóre przyczyny jego występowania. Codziennie jednostki stają przed wyzwaniami stawianymi przez społeczeństwo bądź wynikającymi z własnych potrzeb.

Od lat temat stresu jest przedmiotem wielu rozważań. W jego wyniku dochodzi do licznych zmian o podłożu fizjologicznym i biochemicznym. Dlatego trudno jednoznacznie stwierdzić czym jest stres. Jego rozumienie zmienia się w zależności od dyscypliny nauki, która go definiuje. Niemniej nie są to rozważania wykluczające się nawzajem.

Definicja stresu

Jedną z częściej stosowanych definicji jest ta, której twórcą jest Hans Selye. Według niego:

Stres jest nieswoistą reakcją organizmu na wymagającą sytuację”

Hans Selye

Takie rozumienie stresu było pierwszym przedstawionym w medycynie.

W psychologii stres był rozumiany na trzy sposoby:

• jako bodziec,
• jako reakcje wewnętrzne człowieka,
• jako relacje między tymi elementami.

Stres można zatem określić jako fizyczną i psychiczną odpowiedź organizmu na kontakt ze stresorem, którym mogą być różnego rodzaju naciski środowiska. Dla każdego mogą one mieć różną postać, zatem ujednolicenie pojęcia wydaje się być niemożliwe.

Przyczyny stresu

            Skala reakcji na stres zależy od dwóch czynników. Stanowią one przyczynę stresu i można je podzielić na dwie grupy:

• cechy jednostki:
  • brak pewności siebie,brak wypracowanych mechanizmów radzenia sobie ze stresem,
  • niska tolerancja na stres,
• charakter stresora:
  • długotrwałość,
  • znaczenie dla jednostki,
  • bezpośredniość,
  • jednoczesne występowanie z innymi stresorami.

Do wzmocnienia działania stresora może dojść, gdy przyczynę stresu stanowi środowisko. Brak wsparcia rodziny czy przyjaciół, co często jest buforem bezpieczeństwa, może wzmacniać działanie stresu i zmniejszać zdolności jednostki do radzenia sobie z nim.

Za inne istotne źródło stresu przyjąć można wszelkie zmiany, w tym pozytywne. Zmuszają one jednostkę do radzenia sobie z wyzwaniami, a im szybciej zachodzą tym ten przymus jest większy.

Rodzaje stresu

Stres jest zjawiskiem, które bardzo często kojarzy się negatywnie. Jednak zgodnie z nurtem psychologii pozytywnej może on mieć też korzystny wpływ na organizm człowieka. Na tej podstawie można wyróżnić dystres i eustres.

Dystres

Dystres to następstwo oddziaływania czynników środowiska o charakterze negatywnym i przewlekłym. Występuje on kiedy możliwości jednostki są niewystarczające by poradzić sobie z nasileniem, charakterem i czasem trwania stresora. Dochodzi wówczas do  przeciążenia organizmu o charakterze psychosomatycznym, czyli tzw. stanu przeciążenia allostatycznego.

Stresory odpowiedzialne za dystres można podzielić na:

• fizyczno-biologiczne – rzadziej występujące w czasach współczesnych, należą do nich uboga dieta, niedożywienie czy przewlekłe przebywanie w granicznych temperaturach (zbyt wysokiej lub zbyt niskiej);
• psycho-społeczne – związane z relacjami:
  • społecznymi – problemy finansowe, życie w pośpiechu, dojazdy w korkach;
• • zawodowymi – brak odpoczynku, mobbing, nadmierne obciążenie pracą lub wygórowane oczekiwania przełożonych;
  • interpersonalnymi – brak wsparcia, osamotnienie, ubogie życie towarzyskie, sytuacje konfliktowe.

Dystres zwany stresem negatywnym jest przyczyną wielu niekorzystnych zmian zachodzących w organizmie. Dochodzi do nich w aspekcie biologicznym i psychologicznym. Zwiększa on ryzyko powstawania chorób somatycznych oraz dysfunkcji emocjonalnych czy psychicznych. Wśród chorób, które mogą być skutkiem dystresu wyróżnia się m.in. zespół przewlekłego zmęczenia, bezsenność reaktywną, zaburzenia lękowo-depresyjne.

Eustres

Eustres zwany stresem pozytywnym to reakcja organizmu na działanie stresorów, której skutki są korzystne dla jednostki. Oznacza to, że sytuacje, w których się pojawia mają charakter pozytywny, jednak wymagają przystosowania się. Jest on bodźcem, który wzmaga motywację i przygotowuje do działania. Wpływa korzystnie na samopoczucie, elastyczność oraz przystosowanie do zmieniających się warunków, zwiększając szanse na przezwyciężenie trudności. To z kolei może być źródłem energii oraz bodźcem do wzrostu i rozwoju. 

Charakterystyczne dla występowania eustresu są trzy czynniki:

• fizjologiczne –  związane z mechanizmami fizjologicznymi, należą do nich angażowanie układu endokrynnego, nerwowego czy gromadzenie energii;
• psychologiczne – inaczej emocjonalne, doświadczanie pozytywnych stanów i emocji, są to np. nadzieja, poczucie sensu;
• behawioralne –  dotyczące podejmowania zachowań, które wiążą się z pozytywnymi emocjami, to zachowania związane z wybaczaniem czy angażowaniem w działanie.

Wpływ stresu na jednostkę

W zależności od rodzaju stresu, którego doświadcza człowiek można mówić o  korzyściach i zagrożeniach wynikających z przeżywania stresu.

Wśród negatywnych skutków stresu można wyróżnić trzy grupy:

• zaburzenia psychologiczne – apatia, zmęczenie, rozdrażnienie, płaczliwość, bezsenność, koszmary senne, poczucie wstydu i winy, depresja, zmienność nastrojów, poczucie osamotnienia, agresywność;
• zaburzenia zdrowotne – bóle głowy, bóle brzucha, napięcie mięśni barków i karku, osłabienie, skurcze żołądka, trzęsienie rąk, biegunka, zatwardzenie, zawroty głowy, mdłości, zaburzenia oddychania;
• zmiany zachowania – pobudzenie, wzmożona ruchliwość, zaburzenia mowy, zaburzenia apetytu (brak apetytu lub jego wzmożenie).

Do innych negatywnych skutków stresu można zaliczyć zwiększenie prawdopodobieństwa popadania w nałóg oraz zwiększenie ryzyka zachorowania na infekcje, których przyczyną jest obniżenie odporności. Przewlekły stres może też sprzyjać zawałom mięśnia sercowego, nadciśnieniu tętniczemu, owrzodzeniom żołądka czy nowotworom.

Choć badań dotyczących korzystnego wpływu stresu na człowieka jest niewiele można jednoznacznie stwierdzić, że eustres może bezpośrednio (zmiany fizjologiczne) i pośrednio (wzmożenie wysiłków sprzyjających radzeniu sobie ze stresem) sprzyjać zdrowiu. Bowiem eustres jest wynikiem radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, co jest źródłem pozytywnych emocji.

Do korzyści wynikających z doświadczania stresu pozytywnego można zaliczyć:

• sprzyjające zmiany fizjologiczne,
• opóźnienie procesu starzenia,
• korzystny wpływ na relacje,
• łagodzenie przeżywanych emocji o charakterze negatywnym,
• korzystny wpływ na procesy samokontroli,
• pozytywny wpływ na otwartość i elastyczność funkcjonowania.

Pozytywny wpływ stresu na człowieka może również potwierdzać zjawisko potraumatycznego wzrostu. To określenie odnosi się do korzystnych zmian będących następstwem traumy. Prowadzone w ostatnim dziesięcioleciu badania wykazały, że trudne sytuacje jak choroba czy uczestnictwo w wypadku mogą być przyczyną m.in. dostrzegania nowych możliwości  w życiu, poprawy związków międzyludzkich czy rozwoju duchowego.

Radzenie sobie ze stresem 

Obecnie radzenie sobie ze stresem definiowane jest jako funkcja regulacyjna. Polega ona na utrzymaniu równowagi między wymaganiami a możliwościami jednostki, dotyczącymi działania w trudnych sytuacjach. Skutecznie przeprowadzony proces będzie prowadził do obniżenia poziomu stresu.

Wyróżnia się trzy style radzenia sobie ze stresem:

• poszukiwanie wsparcia,
• koncentracja na emocjach,
• aktywne radzenie sobie.

O tym, jaki styl zastosuje jednostka decyduje sama sytuacja, jak również temperament człowieka oraz jego zasoby.

Można je zakwalifikować jako zasoby:

• zewnętrzne – trudniejsze do zmobilizowania, wymagające zobowiązań, np. status ekonomiczny;
• wewnętrzne – np. poczucie własnej wartości, kompetencje zawodowe.

Jednym z zasobów zewnętrznych korzystnie wpływających na radzenie sobie ze stresem jest wsparcie bliskich. Nie jest ono zależne od liczby osób wspierających, a od jakości samego wsparcia. Może ono objawiać się jako aktywne wysłuchanie, akceptacja uczuć czy pomoc finansowa.

Do zasobów wewnętrznych redukujących stres może zaliczać się tolerancja na stres, ambicje, samoocena, poczucie kontroli.

Mimo, iż nie jest to gwarancją sukcesu, posiadanie większej liczby zasobów – zgodnie z Teorią Zasobów Hobfolla – może zwiększać skuteczność stosowanych strategii radzenia sobie ze stresem. Bowiem brak zasobów koniecznych do sprostania wyzwaniu może prowadzić do próby kompensacji ich innymi zasobami, co tym samym ponownie zmniejsza ich pulę. W konsekwencji nie tylko sama sytuacja generuje stres, ale również świadomość niewystarczającej ilości posiadanych zasobów.

Można zatem stwierdzić, że to, jaki wpływ ma na jednostkę stres może zależeć nie tylko od rodzaju, natężenia i czasu działania stresora, ale od niej samej, gdyż to jakie i ile zasobów posiada będzie miało wpływ na to jak poradzi sobie z trudną sytuacją.