Dysonans poznawczy

Każdy z nas zapewne doświadczył sytuacji, w której czuliśmy dyskomfort w związku z naszymi akcjami, działaliśmy „wbrew sobie” lub po prostu „coś nam nie grało”. Część z nas mogła określić taką sytuację koniecznością wyboru między sercem a rozumem. Taki stan to dysonans poznawczy. Czym jest zjawisko dysonansu poznawczego i jak wpływa na nasze życie?

Teoria dysonansu poznawczego

Termin ten sięga połowy XX wieku i został wprowadzony do psychologii przez Leona Festingera. Według niego dysonans poznawczy można określić jako niezgodność akcji danej osoby z jej własnym obrazem siebie, a także dyskomfort czy niepokój pojawiający się, gdy jednostka posiada dwa niezgodne ze sobą elementy poznawcze – myśli, uczucia, przekonania lub elementy wiedzy. Dysonans poznawczy powstaje więc w sytuacjach takich, jak:

Niezgodność postawy z zachowaniem
Konflikt między postawą lub myślami a obowiązującymi normami
Niespełnienie oczekiwań lub trudniejsza niż spodziewana droga do celu
Radzenie sobie z nieprzyjemnym wydarzeniem, którego wystąpienia nie dopuszczało się do siebie
Podjęcie trudnej decyzji pomiędzy kilkoma opcjami mającymi wady i zalety

Oczywistym jest, że człowiek dąży do redukcji nieprzyjemnych odczuć, w tym dyskomfortu, uczucie dysonansu poznawczego zatem jest czynnikiem motywującym do usunięcia elementów powodujących ten stan. Redukcja dysonansu poznawczego możliwa jest na kilka sposobów:

Zmiana zachowania powodującego dysonans
Zmiana jednego z elementów dysonansu tak, by był mniej sprzeczny z zachowaniem
Dodanie nowego elementu poznawczego zgodnego z zachowaniem

Zmiana swojego podejścia lub dodanie nowego elementu to tzw. racjonalizacja, czyli uzasadnianie swojego zachowania tak, by sprzeczność pomiędzy naszymi akcjami a osądami zmniejszyła się. Warto zauważyć, że takie uzasadnianie nie zawsze jest racjonalne – może być jedynie sposobem „oszukiwania” samego siebie tak, by pozbyć się dyskomfortu związanego z zachowaniami, których nie chcemy lub nie możemy zmienić.

Przykłady dysonansu poznawczego

Z dysonansem poznawczym często spotykamy się w życiu codziennym. Wyobraźmy sobie na przykład osobę palącą papierosy – większość nałogowych palaczy zdaje sobie sprawę z tego, że palenie jest szkodliwe, zresztą przypominają im o tym stale sugestywne zdjęcia na wydrukowane na paczkach papierosów. U niezaburzonego człowieka, który przejmuje się swoim zdrowiem, powstaje więc dysonans poznawczy, dyskomfort związany z niezgodnością swoich czynów (palenie papierosów) i osądów (wiedza, że palenie jest szkodliwe).

Podobnie sprawa ma się na przykład z dietami – początkowo jesteśmy zmotywowani do przestrzegania danego sposobu żywienia, zdając sobie sprawę z jego pozytywnych skutków, jednak z czasem odczuwamy chęć rezygnacji z diety. Usprawiedliwiamy się wówczas przed sobą, zmieniamy własne sądy na temat korzyści płynących z diety czy ograniczamy jej stosowanie.

Kolejnym przykładem może być uprawianie seksu przez osoby głęboko wierzące, według których seks przedmałżeński jest grzechem. Taka sytuacja może powodować u nich silny dysonans poznawczy.

Jak już wspomniano, niezgodność rzeczywistości z oczekiwaniami również może wywoływać dysonans poznawczy. Przykładowo jeśli zawsze chcieliśmy pracować w małej firmie lub założyć własną, podejmując pracę w dużej korporacji czujemy związany z tym dyskomfort. Możemy usprawiedliwiać się mówiąc na przykład, że to sytuacja przejściowa lub że wspomniana praca jest lepsza, niż oczekiwano.

Dysonans poznawczy został również zbadany poprzez eksperymenty psychologiczne. Przykład takiego badania to eksperyment przeprowadzony przez Jones i Kohler dotyczący rasizmu. Badacze zebrali przeciwników oraz zwolenników rasizmu, a następnie przedstawili im materiały zawierające wiarygodne i niewiarygodne argumenty za i przeciw rasizmowi. Jak zauważono, osoby o podobnych do przedstawianych poglądach zapamiętywały sensowne argumenty za danym podejściem, a osoby o przeciwnych poglądach – zapamiętywały argumenty bezsensowne. W ten sposób osoby te radziły sobie z powstałym u nich dysonansem poznawczym – szukali sposobu na to, by obalić przedstawiany osąd, który był niezgodny z ich przekonaniami.

Wykonano również kilka eksperymentów dotyczących siły dysonansu poznawczego. Okazuje się, że jest on mniejszy, gdy za zachowanie sprzeczne z własnymi poglądami ludzie otrzymują wysokie nagrody. Przykładowo jak udowodnił sam Festinger, jeśli wykonujemy nudne zadanie i dostajemy nagrodę za wychwalanie go jako ciekawe, wewnętrznie go za takie nie uznajemy. Jeśli natomiast dostajemy niskie wynagrodzenie – występuje dysonans poznawczy i zaczynamy uważać, przekonywać siebie, że zadanie w istocie jest dla nas ciekawe. Jest to sposób na redukcję dysonansu poznawczego.

Strategie radzenia sobie z dysonansem poznawczym

Jak już wspomniano, człowiek posiada kilka nieuświadomionych mechanizmów radzenia sobie z dysonansem poznawczym. Początkowo szukamy zawsze uzasadnienia zewnętrznego – czasem wystarczającym uzasadnieniem dla działania niezgodnego z naszymi poglądami są duże nagrody lub surowe kary z zewnątrz. Jeśli uzasadnienie takie jest niewystarczające, człowiek poszukuje go w sobie. Najczęściej jest to zmiana zachowania lub zmiana postawy.

Część z palaczy decyduje się rzucić palenie – zmienić swoje zachowanie tak, by usunąć nieprzyjemne odczucie dysonansu. Reszta jednak uważa, że nie może zrezygnować z palenia z racji na uzależnienie lub też nie chce zmieniać swoich nawyków. W takiej sytuacji mogą oni uzasadniać swoje zachowanie zmieniając swoje sądy na temat szkodliwości palenia – uważając na przykład, że palenie uspokaja czy ma inne zalety. Mogą również określać warunki danego zachowania, np. ograniczyć palenie do określonej ilości papierosów dziennie. Kolejną opcją jest stworzenie swoistego „parasola” – dodanie kolejnego elementu poznawczego, który jest silniejszy niż kontrastujące z naszym zachowaniem osądy. Można więc stwierdzić na przykład, że owszem, palenie jest szkodliwe, ale – tu wprowadzamy nowy element – badania nad szkodliwością palenia nie są dostatecznie wiarygodne. Innymi argumentami może być to, że niepalący również chorują na nowotwory czy że poza paleniem dana osoba nie przejawia innych negatywnych zachowań szkodzących zdrowiu. Człowiek może również uzasadniać swoje czyny przez dodanie nowego zachowania – przykładowo zacząć się zdrowo odżywiać lub regularnie ćwiczyć, przez co czuje się niejako „rozgrzeszony” z palenia papierosów.

Świadome podejście do redukcji dysonansu

Dysonans poznawczy nie musi być złym zjawiskiem. Człowiek ma tendencję do radzenia sobie z nim poprzez kłamstwa, usprawiedliwianie się czy zmiany własnego punktu widzenia, jednak świadomość występowania dysonansu poznawczego i jego akceptacja pozwalają na lepsze radzenie sobie ze swoimi przeżyciami. Negacja dysonansu czy związanych z nim elementów poznawczych nie jest dobrym pomysłem, jednak z właściwym podejściem można przekształcić dysonans w spójność i odnaleźć własną prawdę, działać w zgodzie ze sobą. Jak to zrobić?

Bądź świadomy występowania dysonansu poznawczego – obserwuj siebie, zauważaj myśli powodujące w tobie dyskomfort, powiąż je z określonymi zachowaniami.
Zaakceptuj występowanie dysonansu poznawczego – jest on normalnym zjawiskiem. Zaakceptuj też zachowania czy myśli, z których nie jesteś dumny – nie każdy jest idealny, każdy popełnia błędy. Ważne jest to, by nie negować ich, a wyciągać z nich wnioski.
Wykorzystaj dysonans poznawczy do zmiany nielogicznych zachowań lub niespójnych poglądów. W ten sposób dążysz do stałego udoskonalania siebie i ciągłego przeformułowywania dysonansu poznawczego w spójność. Nie twórz sztywnych schematów myślowych, adaptuj się do rzeczywistości – obserwuj otoczenie, dostosowuj się do wszelkich zmian i nowych faktów.

Dysonans poznawczy a wpływ na funkcjonowanie jednostki i zdrowie psychiczne

Dysonans poznawczy powoduje stan napięcia psychicznego, które jest odczuwane jako nieprzyjemne. Dodatkowo podejmowane czyny minimalizujące dysonans mogą być szkodliwe dla jednostki czy jej otoczenia. Mogą to być kłamstwa, negowanie konfliktu, ignorowanie faktów czy obwinianie innych. Takie niezdrowe zachowania mogą przyczynić się do obniżenia samooceny, odczuwania niepokoju, a nawet do rozwoju przewlekłej choroby, np. depresji.

Osoby doświadczające dysonansu poznawczego i niepotrafiące sobie z nim radzić w konstruktywny sposób mogą również być skłonne do podejmowania złych decyzji czy niezdrowych zachowań, których normalnie by nie podjęli. Zjawisko dysonansu może też zostać wykorzystane przez inne osoby w celu manipulacji jednostką. Wiadomo bowiem, że ludzie chcą być postrzegani jako konsekwentni i racjonalni. Metody manipulacji takie, jak „stopa w drzwiach” czy „stopa w ustach” wykorzystują właśnie zjawisko redukcji dysonansu poznawczego poprzez zgadzanie się na rzeczy, na które normalnie człowiek nie wyraziłby zgody.

Podsumowując, zjawisko dysonansu poznawczego jest mechanizmem występującym wtedy, gdy z własnej woli podejmujemy decyzję, która nie jest zgodna z naszymi postawami. W celu obrony przed dyskomfortem dysonansu zmieniamy swoje zachowanie i postawy. Jakkolwiek nieuświadomiony dysonans poznawczy może doprowadzić do negatywnych skutków, tak świadomy i zaakceptowany – może być przez nas użyty w celu samodoskonalenia i polepszenia jakości życia.