Dialog sokratejski jest jedną z podstawowych metod, która stosowana jest w terapii behawioralno-poznawczej. Jest ona dobrze znana i często stosowana, jako pomoc pacjentom w rozpoznaniu myśli potencjalnie szkodliwych, a następnie kwestionowaniu ich. Jej wykorzystanie można również zaobserwować w coachingu.
Jej twórcą jest grecki filozof Sokrates, który prowadził rozmowy z osobami o odmiennych poglądach jedynie w oparciu o zadawanie pytań. W rezultacie rozmówcy sami dostrzegali błędy logiczne w swoich wypowiedziach.
Założenia dialogu sokratejskiego
Metoda ta polega na zadawaniu pytań w taki sposób, aby pacjent zobaczył możliwość odkrycia argumentów, które będą w stanie doprowadzić do zmiany jego przekonań.
Dialog sokratejski wymaga kreatywności i subtelności. Pytania należy bowiem zadawać w taki sposób, aby nie oceniać, a jedynie pomóc pacjentowi spojrzeć na problem z innej perspektywy. Jednak dialog sokratejski wymaga przede wszystkim czasu, który jest potrzebny pacjentowi na zmianę sposobu myślenia. Pomaga również na wprowadzenie nawyku krytycznej analizy, polegającej na badaniu racjonalności i użyteczności własnych myśli. Odbywa się to w oparciu o dowody.
Postawa i rola terapeuty
Nastawienie terapeuty powinno być pełne zaangażowania i ciekawości. Dzięki temu będzie w stanie prowadzić z pacjentem rozmowy oparte na współpracy i zrozumieniu. Zadaniem terapeuty jest zadawanie pytań oraz podsumowanie wypowiedzi pacjenta, ze szczególnym uwypukleniem sprzeczności w nich zawartych. Ma on je jednie zasygnalizować, bez oceny i interpretacji, aby sprowokować pacjenta do podania większej liczby szczegółów i docelowo refleksji nad nimi. Zasadne jest więc stosowanie ukierunkowanego odkrywania, które odbywa się przez zadawanie odpowiednich pytań.
Charakter pytań
Zadaniem terapeuty jest umiejętne poprowadzenie rozmowy w taki sposób, aby to pacjent był ekspertem. Zadawane pytania mają stanowić narzędzie, pozwalające na ocenę własnych postaw, weryfikację oczekiwań, interpretację wydarzeń w oparciu o różne perspektywy. Do przykładowych pytań w nurcie dialogu sokratejskiego można zaliczyć:
- Czy jest inne realne wytłumaczenie tego zdarzenia?;
- Jaki jest najlepszy i najgorszy scenariusz rozwoju wydarzeń?;
- Co można zrobić z tym problemem?;
- Jak zmiana myślenia może wpłynąć na rozwój sytuacji?;
Cechą charakterystyczną stosowanych pytań jest to, że promują niezależne myślenie pacjenta. Pozwalają samodzielnie rozważyć różne perspektywy, ponownie zaadaptować własne myśli oraz współpracować z terapeutą. Dzięki odpowiednim pytaniom pacjent może nie tylko poznać więcej opcji rozumienia omawianego problemu, ale również sam dostrzec sprzeczności i niespójności. Sam może również zdecydować, na którym etapie analizy warto uzupełnić posiadane informacje, by sformułować bardziej rozsądne wnioski końcowe. Trafnym podsumowaniem charakteru pytań w dialogu sokratejskim jest wypowiedź dr Christine Padesky: ”możemy zadawać pytania, które albo sugerują, że istnieje jedna prawda, której klientowi brakuje albo, które oddają emocje związane z prawdziwym odkryciem”. Właśnie takie podejście prowadzi do trwałych zmian w procesie myślowym pacjenta.
Stosowane techniki
Jednak dialog sokratejski nie polega tylko na zadawaniu pytań otwartych. Jego rolą jest wydobycie przekonań pacjenta, a konkretnie ich funkcji, znaczenia, przydatności. Istotne jest, aby poznał on konsekwencje swoich wypowiedzi. W trakcie terapii pacjent ma zrozumieć swoje myśli i sam ostatecznie ocenić czy należy je odrzucić, utrzymać czy jakkolwiek zmodyfikować.
Do technik stosowanych w dialogu sokratejskim zalicza się również:
- klaryfikację – polega na koncentracji na wypowiedziach pacjenta w celu pełnego ich zrozumienia;
- sondowanie – ma służyć odkrywaniu znaczeń przekonań;
- pytanie cud – ma na celu poznanie idealnego w oczach pacjenta obrazu przyszłości, jego wizji i celów;
- dekatastrofizację – stosowana często w terapii lęku, ma za zadanie stworzenie dokładnego planu najgorszego scenariusza wydarzeń w celu zrozumienia, że często realistyczny rezultat jest daleki od katastrofy;
- skalowanie – skupia się na określaniu poziomu intensywności emocji oraz monitorowaniu zmian na różnych etapach terapii;
- szukanie alternatywnych wyjaśnień – szukanie innych niż przedstawione przez pacjenta dowodów potwierdzających słuszność jego myśli
Czym NIE jest dialog sokratejski?
Wbrew powszechnemu przekonaniu, terapia poznawcza nie polega na zastępowaniu myśli negatywnych tymi o charakterze pozytywnym. W dialogu sokratejskim niedopuszczalne jest:
- ocenianie myśli i przekonań pacjenta;
- prezentowanie alternatywnej myśli;
- zadawanie pytań pozbawionych ramy strukturalnej;
- ocenianie doświadczeń oraz poglądów pacjenta;
- przedstawianie konkretnych rozwiązań.
To pacjent ma wyciągać wnioski i sam odkryć, które z przekonań są dla niego szkodliwe, a które powinny zostać niezmienione. Taki rodzaj terapii wprowadza zmiany, które w konsekwencji wpływają nie tylko na postrzeganie konkretnej sytuacji. Wynika to z faktu, iż pacjent zdobywa umiejętność prowadzenia wewnętrznego, a przede wszystkim zdrowego dialogu. Sam jest w stanie ocenić czy dana myśl jest oparta na faktach, czy wpływa na realizację bliższych lub dalszych celów w sposób negatywny bądź pozytywny, czy fakt jej istnienia wpływa na samopoczucie. To natomiast ma ogromny wpływ na funkcjonowanie pacjenta w rozumieniu ogólnym.
Atuty dialogu sokratejskiego
Niewątpliwym atutem tej metody jest fakt, iż dialog sokratejski jest metoda uniwersalną. Jej podstawą jest rozmowa, która może dotyczyć właściwie każdego tematu. Ważne by rozmówcy byli otwarci na odmienne punkty widzenia. To pozwala na spojrzenie na każdy problem z różnych perspektyw i zwiększa prawdopodobieństwo jego rozwiązania.
Warto również zwrócić uwagę na to, że metodą ta pozwala na osiągnięcie pozytywnych wyników nie tylko w odniesieniu do omawianego problemu czy sytuacji. Bowiem sposób, w jaki terapeuta prowadzi rozmowy wpływa na stałą zmianę myślenia pacjenta. Uczy się on reagować na swoje myśli i przekonania, kwestionować i weryfikować ich słuszność. W konsekwencji ma to korzystny wpływ na postrzeganie sytuacji, które wydarzą się w przyszłości. Często pacjent sam dochodzi do wniosków, które wpływają na zmianę oceny sytuacji z przeszłości. Może to wpłynąć na skrócenie czasu terapii, a więc przyspieszyć moment, w którym pacjent realnie poczuje się lepiej.
Dodatkowym atutem dialogu sokratejskiego jest pozytywny wpływ tej metody na rozwój kompetencji społecznych i komunikacyjnych pacjenta. Szczególnie korzystnie wpływa on na:
- zdolność dostrzegania problemu;
- umiejętność słuchania innych;
- zdolność rzeczowej argumentacji;
- umiejętność kreatywnego rozwiązywania problemów.
Dialog sokratejski nie należy do najłatwiejszych metod terapii. Niezbędne do jego stosowania jest doświadczenie oraz kreatywność terapeuty w zakresie formułowania pytań. Jednak niepodważalnym dowodem na jej skuteczność jest częstotliwość, z jaką terapeuci wykorzystują ją w swojej praktyce.
Bibliografia:
Copland L.: Staff Perspektive: CPT and the Use of Socratic Dialogue/Questing
Maruszewska K: Dialog sokratejski – metoda w terapii poznawczo-behawioralnej, Nowe Widoki
Walczak P.: Rozmowa sokratyczna: założenia, przebieg, praktyka. Przegląd
Filozoficzny – Nowa seria, nr 3, 2012
